Ученики на Учителя.com


Открытый урок "Мәшһүр Жусіп Көпейұлы"

№ Сабақ жоспары
Күнi__________________________
Тобы _________________________
Сабақтың тақырыбы: Мәшһүр Жусіп Көпейұлы
1.Білімділік: Мәшһүр Жусіп Көпейұлыны шығармашылығының қазақ әдебиетіндегі
алатын орны мен маңызын түсіндіру.
2.Дамытушылық: Өлеңдерді мәнерлеп айтқыза отырып, олардың тіл мәдениетін, сөз
байлығын, сөздік қорын, шығармашылық қабілеттерін дамыту, есте
сақтау қабілетін дамыту.
3.Тәрбиелік: Оқушыларға Мәшһүр өлеңдерінің мазмұнын, тақырыбы мен
негізгі ойын меңгерте отырып, олардың бойында қазақ халқына, қазақ тіліне
деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру, оларға эстетикалық, патриоттық
тәрбие беру.
Сабақтың түрі: теориялық
Оқытудың әдістері мен әдістемелік амалдары: сұрақ-жауап, түсіндіру, талдау
Көрнекті оқу құралдары мен техникалық құралдары: Ақынның суреті, деректер,
мәліметтер
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі:
Оқушылармен амандасу
Оқушылардың сабаққа даярлығын, оқу құралдарын тексеру.
Дәрісхана даярлығын тексеру. Оқушыларды түгендеу.
2. Өткен тақырыпты тексеру:
1. Аннотациялық талдау
2. Үй тапсырмасын пысықтауға бірнеше сұрақтар қою.
3. Абай мен Шәкәрімді салыстыру
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру:
ӨМІРБАЯН
Мәшһүр Жүсіп Көпеев әкесі Көпейдің 42 жасында, шешесі Ұлбаланың 18 жасында,
Баянауылдың Қызылтау деген жерде, қыс түнінде, қыстауда, 1858 жылында, қазақша жыл
аты «қой», арабша ай аты «ережеп» деген айда, жұма күні, түс бесін уақытында дүниеге
келді. Туғанда азан шақырып койылған есімі - Адам Жүсіп. Кейіннен 9 жасында қисса -
дастандарды айтып, ел көзіне түскен кезде жиынды шақырып отырған М. Шорманұлы
Адам Жүсіпті ұнатып, тақиясына үкі таққызып: «Өз заманында халқына Мәшһүр болатын
бала екен», - деп, лепес қылуымен Мәшһүр Жүсіп атанып кетеді.
1858 жылы қыста Көпей Сермұхаммедұлы керуеншілікте жинаған табысына мал
алып, Қызылжардан көшіп келіп, Қызылтауға қоныс тебеді. 1861ж. Адам Жүсіп 3 жасқа
толғанда, әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, «ақ сирақ» болып шығады. Сонда Көпей
Сермұхаммедұлы: «Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас», - деп , ұлы Адам Жүсіпті
оқуға беріп, ол Баянауыл медресесінде Қамар (Хамариддин) хазыреттен білім алып, оқуын
жалғастырып, 1872-1874 ж. Бұһарадағы «Көкілташ» медресесінде ортағасырлық араб,
парсы, шағатай тілдерін еркін меңгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1835жж.) өз
ауылында балаларды оқытып табыс табады. Тұрмысы түзелген Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
1887, 1885, 1907 ж. үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд қалаларына сапар
шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады.
Орта Азия қалаларына шеккен сапарларының тағы бір құнды нәтижесі - сол
өңірлердегі тарихи әңгіме, аңыз, шежіре сөздерінің жазылып алынуы. Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының өзі дерек жинастыру қызметін ерте кезден бастаған. Ә.Х. Марғұлан хаты
бойынша, «Ер Олжабай батыр» жырын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 7 жасар бала кезінде
1865 ж. Сақау ақыннан айтыунан жазып алған. Бұған ұстазы Қамар хазіреттен қисса -
дастандары қағаз бетіне көшіріп түсіруі де әсер еткен. 1887 ж. Бұхар сапарының барар
жолында Түркістандағы Қожа Ахмет Йассауи, Ташкенттегі Зеңгі Ата кесенелерін көріп,
қайтар жолында Шу мен Сырдария, Ұлытау, Кішітауды, Есіл мен Нұраны асықпай аралап
сапар шегеді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы патша манифесінің арқасында үш бірдей кітабын (
«Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамаша-мыз», «Хал-ахуал», «Сарыарқаның
кімдікі екендігі?» ) 1907 жылы жарық бетке шығарып үлгерді.
Ғалым бұл мезгілде саяси-қоғамдық өмірмен байланысын үзіп, ақындықпен қош
айтысып, «Қазақ түбі» үлгілерін (шамамен XX ғ. 20 жылдары) құрастырып жинақтай
бастайды. Саяси күрестің шиеленіскен жағдайда, 1921 ж. ортаншы баласы Әмен
Ташкентте қаза болып, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы көтерілісші қазақ жастарының тобына
кездесіп, солардың ескертуінен соң, Ташкентке бармай орта жолда қайтып оралуға
мәжбүр болады.
1931 жылы Мәшһүр Жүсіптің қайтыс болғаны туралы хабар ел арасына жетеді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) - көрнекті ақын, публицист, этнограф, ағартушы,
шежіреші, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы.
Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. «Бес жаста «бісмілла» деп жаздым
хатты, Бұл тағдыр жастай маған тиді қатты» деп ақынның өзі айтқандай, 5 жасынан бастап-ақ
молдадан хат таныған ол 1870 жылы Хамеретдин хазіреттің медресесінде дәріс алады. Молда бір
ғана дін сабағын емес араб, парсы, шағатай тіліндегі кітаптарды да қатты қадағалап оқытады.
Кітаптың тек қарасын танытып қоймай, ішкі мазмұн, мән-мағынасына дейін тәптіштеп түсіндіреді.
Арабтың, парсының тілін үйретеді. Мәшһүр бір жыл ішінде хат танып, өнер-білімге, әдебиетке
құмар болып өседі. Жеті-тоғыз жасында «Ер Тарғын», «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу» сияқты халық
жырларын, шығыс қиссаларын жатқа айтады. Сол себепті де Мәшһүр деген атқа ие болады.
«Мәшһүр» арабша белгілі деген мағынаны білдіреді. Медресее оқып жүрген кезінде ол
балалардың алды болып, 15 жасынан өлең жаза бастаған. Ол туралы ақынның өзі:
«Жабысты маған өлең он бес жаста,
Жұрт айтты: «Не қыласың» - деді баста.
Дегенмен қоя алмадым үйренген соң,
Мінім жоқ қылған жұртқа мұнан басқа.
Шүкірлік, бергеніңе, құдай патша,
Он бесте шабыттандым жүйрік атша.
Бір күндер ұйықтап жатқан мезгілімде,
Кеудеме өлең толды сызған хатша» - дейді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1875 жылдан бастап біраз уақыт оқытушы болды. «Дала уәлаяты»
газетіне өлеңдері мен мақалаларын жіберіп тұрды. 1887-1890 жылдары Самарқанд, Ташкент,
Түркістан, Бұхара, т.б. қалаларды аралап, Шығыстың классикалық әдебиетімен жете танысты. Осы
жылдары түркітанушы ғалым, академик В.Радловпен танысып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинау
ісімен айналысты. Жар-жар, аужар, бата, ұлағатты сөздер, ертегі, аңыздар, діни қиссаларды жинап,
жариялады. Сонымен бірге «Гүлшат - Шеризат», «Ғибратнама», «Шайтанның саудасы» сияқты
Шығыс дастандары үлгісін және бірнеше тарихи жырларды жинап, хаттады. «Көроғлы», «Ер
Көкше», «Сайын батыр» жыр-дастандары мен Бұқар жырау, Шортанбай, Орынбай, Шөже, Жанақ,
Сақау секілді ақын-жыраулардың әдеби асыл мұраларын хатқа түсірді. Бұқардан қалған сөз
маржанын Мәшһүрге дейін хатқа тұтас түсіруші болмаған еді.
Мәшһүр Жүсіп көзі тірісінде, яғни 1930 жылы мәңгілік мекенін екі бөлмелі етіп салдырады. Өзі
қадағалап, жөн-жоба сілтеп отырады. Төрдегі бөлмесіне өзін жерлеуді және ашық қоюды өсиет
етеді. Қырық жылға дейін денесі сол қалпында сақталатындығын және жыл сайын жаз айында ақ
дәкемен орап отыруды ескертеді. Сонан соң кіре беріс бөлмеге құранын, кітаптарын, ыдыс-
аяқтарын, ер-тоқым, ат әбзелдерін, насыбай үккіші мен шақшасын, басқа да өзі тұтынған заттарын
сақтауды аманаттайды. Мұнысы олай-бұлай жүрген жолаушылар пайдалансын дегені. Сахара
қағидасы бойынша нәрселерді ұқыпты, таза, ретімен пайдалану ләзім.
Мәшһүр Жүсіп дүниеден озғанға дейін өзінің жылын өткізеді. Ол 1932 жылдың тақсіретке,
қасіретке, қырғынға толы екендігін күні бұрын білген.
1946 жылы атақты жазушы Сәбит Мұқанов қабірдің ішіне түскен, тағзым еткен. 1952 жылы
Қазақстандағы безбүйрек, құзғын саясаттың зұлымдық әрекет-кесірінен Мәшһүр атаның қабірі,
үйі қопарылып тасталған.
Ақынның 1907 жылы Қазан қаласында Құсайыновтар баспасынан үш бірдей кітабы жарық көрді.
«Хал-ахуал», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Сарыарқаның кімдікі
екендігі» атты шығармаларында қазақ халқын өнер-білімге баулу, елде мектеп, медреселер ашу,
жер тағдыры, т.б. өзекті мәселелерді көтерді.
1990 жылы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының таңдамалы 2 томдығы, 1993 жылы «Қазақ шежіресі»
атты еңбегі жарық көрді. Ақын мұрасы Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының
қолжазбалар қорында сақтаулы.
Тіршілікте жолы болмағандар, қинат шеңгеліне ілінгендер, болашағынан үміт ететіндер,
жақсылық, адамшылық, имандылық жолын ұстаушылар, Алланың жолын мұрат тұтқандар, ақыл-
ойы кемел естілер Мәшһүр Жүсіптің мавзолей-зиратына келіп, дұға оқып, құрмет етеді.
Ақынның осы кітаптарын қадағалап оқыған адам оның сол кездегі Ресейдің саяси хал-жағдайымен
белгілі бір дәрежеде таныс екеніне көзі жетеді. Оның бұл өлеңдерінен 1905 жылғы халық
көтерілісінің де әсері бар екені көрініп тұр. Осы кітаптардың ішінде патшаның отаршылдық
саясатына қарсы айтылған пікір де кездеседі. Мәшһүр Жүсіп Ресеймен қосылудың прогрессивті
жақтарымен бірге, қиындығы да аз болған жоқ деп айтыпты. Егер біз осы үш жинақта жырланған
дүниелерді түйіп айтар болсақ, халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тірлігін, іс-әрекетін, жан-
дүниесін біршама суреттеп беруімен де құнды дер едік.
Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістанға үш рет сапар шегеді. Бірінші рет 1887 жылы, яғни 29
жасында барады. Бұл жолы Бұхарада оқып, білімін көтерген сияқты. Арабша, парсыша шыққан
кітаптарды қадағалап зерттейді.
Екінші рет барғаны турасында:
Зубаржат шығыс бапқа бұл барғаным,
Жылым қой, отыз жеті жасым еді, – деп анықтама береді.
Мәшһүр Жүсіптің өз айтуынша, ол 1895 жылы араға сегіз жыл уақыт салып, жоғарыдағы аталған
қалаларға қайта барыпты. Ақынның бұл екі сапары да оның білімін көтеру мақсатынан туғандығы
көрінеді.
Ал, енді Бұхара, Ташкентке 1907 жылы үшінші рет баруының жөн-жосығына келсек, ол алдыңғы
екі сапардан басқашалау. Оның себебі, ақынның осы жылы жарық көрген үш кітабында кедей-
кембағалдың мүддесін көп толғағандығынан да болса керек. Бұл жөнінде нақты мәліметті
Ә.Қоңыратбаев береді. Ол: “Мәшһүр Жүсіптің жоғарғы үш кітабының заңға ілігіп таратылмауы,
оны басып шығарған Қазандағы Құсайыновтарға 12 мың сом ауыр айып салынуы, ақынның
қамалушылар тізіміне ұшырап ел ішінде бұғып жүруі осыдан”, – деп тұжырымдайды.
Ақын Бұхараға, Ташкент жақта төрт жыл жүріп оралған соң да жағдайының жөнді болмайтынын
түсініп, бұл жолы Еділ, Жайық жағалауын аралайды.
1940 жылы шыққан “Қазақ әдебиеті хрестоматиясына” Мәшһүр Жүсіптің “Шайтанның саудасы”
енсе, осы жылы Мәскеуден жарық көрген “Дала әні” атты қазақ поэзиясының антологиясында бір
өлеңі басылды. Сондай-ақ, “ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті” (1983ж.) атты кітапқа бірнеше өлеңдері
енді (құрастырушылар Т.Әбдірахманов, Қ.Жармағамбетов), М.Мағауиннің құрастыруымен 1978
жылы “Советский писатель” баспасынан шыққан “Поэты Казахстана” деген кітапта “Шайтанның
саудасы” тағы да басылды. Ол 1889-1894 жылдар аралығында “Дала уалаяты” газетінде бірнеше
проблемалық материалдар, “Айқап” журналының 1912 жылғы екі санында көлемді мақала
жариялады.
Ақын бұл шығармаларында да көпшілік қауымды еңбекке, оқу-білімге, адалдыққа үндейді.
Әсіресе қолыңнан келгенше кісіге жақсылық істе, кедей-кембағалдың қажетін өтеу адамдық
борышың. Ал, халық үмітін ақтарлық игілікті ісің болмаса, кісі санатына қалай қосылмақсың? –
деген пікір қорытады.
Ол адалдық, адамдық жайындағы толғамды ойларын өлең, мақала, аңыздың айналасында ғана
айтпай, көптеген дастан да жазған. Оларды жоғарыда атап өттік.
Мәшһүр қазақтың көптеген білікті адамдарымен кездескен. Соның бірі – атақты Қажымұқан
балуан. Ол онымен 1925 жылы таныс-біліс болып, екеуі Баянауылда бірнеше күн бірге жүріпті.
Бірі ақын, бірі балуан – өнер адамдары іштей түсінісіп, қыл өтпес дос болып, қимай-қимай
ажырасыпты. Сондай-ақ, Атбасар дуанының тұрғыны Мейрам Жанайдарұлымен де сырлас дос
болыпты. Бұл кісі өз заманының оқымысты адамы екен. Арабша, парсыша, орысша сөйлей де,
жаза да біліпті. Айрықша қасиеті – ауыз әдебиетін көп жинапты. Сонымен бірге “Мың бір түннің”
бір тарауын өлеңмен жырлап, 1895 жылы “Дала уалаяты” газетінің 41-49 нөмірлерінде
жариялапты. Мейрам жырлаған бұл дастан Ү.Сұбханбердина құрастырған “Қисса-дастандар”
(1986 ж., 28-32-беттер) атты кітапқа енді.
Мейрам қара сөзбен емес, тақпақтап, мақалдап-мәтелдеп сөйлейді екен. Оның бізге жеткен мұрасы
жоқтың қасы. Ол адамға Мәшһүр Жүсіп мінездеме бере келіп: “Ақылды адамда күлкі де жоқ, ашу
да жоқ, кемдік көріп, тарығып сасу да жоқ, басына Қап тауындай бақыт қонса, шалқасынан
шалқайып тасу да жоқ”, – деп бағалапты.
Жолмұрат Жүсіпұлы өз қолжазбасында Мәшһүр Жүсіптің атақты Бөгембай батырдың немересі
Саққұлақпен де тығыз қарым-қатынаста болғанын, ол адамнан ақынның халқымыздың әдеби
мұрасын көшіріп алғандығын да айтады.
Мәшһүр Жүсіп Ақан серімен бірнеше рет кездескенін, онымен сырласып, пікір алысқанын айта
келіп, былайша тебірене сөз етеді: “Ақан серінің Құлагері өлген соң бұрынғы серілік мінезді
қалдырып, көп бас қосатын ас, жиын-тойға жүрмейтін, бармайтын болып, дүние махаббатынан
мүлде көңілін суытты. Ақан сері адамзаттың сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі еді, жігіттің құлпы
жібегі еді”.
Мәшһүр Жүсіп ел ішін көп шарлап, ақсақалды қарт, ақ самайлы әжелердің аузынан халық ауыз
әдебиетін жинайды. Сол мақсатпен кейде баратын ауылына жете алмай далаға қонса, кейде
таудың ішіндегі бұлақтың басына түнейді.
Ақын мал соңында салпақтап күндіз-түні еңбек етіп жүрген кедей шаруаның ауыр азабын, жетім
мен жесірдің көз жасын өлеңге қосты. Сол қиындық бейнебір өз басынан өтіп жатқандай сезінді:
Ақын шығармашылығында ағартушылық сарын оның поэзиялық туындыларынан айрықша
байқалады. Мұнда ол өз заманының тұрмыс тіршілігіне назар аудара отырып,адам бойына
кездесетін теріс қасиеттерді айтады. Мысалы, «Адам екі түрлі» атты өлеңі:
Бір адам бар өрік, мейіз ағаш сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағаш сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды. – жақсылық пен жамандық жайында адамның
мінез құлқындағы қасиеттері туралы сөз қозғайды. Адамгершілік мәселелері туралы өлеңдері:
«Жалқаулар туралы айтқаны», «Кедей болады кері кеткен ұйқысы мол», «Жеткізер, Құдай пенде
қылса талап».
Халық пен заман туралы, өз өмірі жөніндегі терең ойлы шығармалары : «Мәшһүрдің
қырық алты жасында сөйлеген сөзі», «Ақ қағаз, қалам, сия,...», « Ырықсыз жоқ нәрсеге ерінесің»
т.б.
1-тапсырма: «Шайтанның саудасы » өлеңін мәнерлеп оқу,мазмұнын түсіндіру.
2-тапсырма: Өлеңді құрлымына қарай талдау
Бос сөзді ауызға алып айтпаймыз біз,
Ынсапты шын құлақпен тыңдаңыз сіз.
Базарға жұрт жиылған келе жатқан
Лағынға жол үстінде ұшырапты кез.
Биге- пара, байларға – өсім болды,
Бой тартқан, адамдықтан бар ма қашан?
«Сен кімнен қорқасың ?» деп жел береді,
«Кісі жоқ қой дейтұғын, жұртты басқан » – ел ішіндегі парақорлық пен пайда күнемдік
секілді келеңсіз жайларды өткір сынға алды.
«Инсерт жүйесі»
Білетінім
Мен үшін
жаңалық
Таңқалдырды
Білгім келеді
«Хал – ахуал»,
«Шайтанның
саудасы» атты
Мысал өлеңдер
мен дастан
Ақын әрі газет
тілшісі екендігі
Ұрпағы туралы
өлеңдердің авторы
авторы екенін
«Концептуальдық кесте»
Кейіпкер
Өмірге қызығушылығы
Кейіпкерге берілетін баға
Үкілі
Ыбырай
Өмірге құштарлығы жоғары,
дүние танымы кең, өнерді
қатты бағалап, сүйе білген
Сан қырлы өнер иесі, елінің
ән өнерін биікке көтерген, өте
дарынды сері, ұлтжанды
азамат, дала артисі
Ой толғаныс: Эссе жазу.
«Мәшһүр Жүсіп көсемсөзші »
4. Жаңа тақырыпты бекіту:
1. Ақынның өмір сүрген жылдары?
2. Мәшһүр аталу себебі неде?
3. Жыр -дастандарын атаңыз?
5. Үйге тапсырма беру. Н. № 1 132-136 беттер
№ Сабақ жоспары
Күнi__________________________
Тобы _________________________
Сабақтың тақырыбы: Мәшһүр Жусіп Көпейұлы. "ІІІайтанның саудасы" мысал өлеңі
1.Білімділік: Мәшһүр Жусіп Көпейұлыны шығармашылығының қазақ әдебиетіндегі
алатын орны мен маңызын түсіндіру.
2.Дамытушылық: Өлеңдерді мәнерлеп айтқыза отырып, олардың тіл мәдениетін, сөз
байлығын, сөздік қорын, шығармашылық қабілеттерін дамыту, есте
сақтау қабілетін дамыту.
3.Тәрбиелік: Оқушыларға Мәшһүр өлеңдерінің мазмұнын, тақырыбы мен
негізгі ойын меңгерте отырып, олардың бойында қазақ халқына, қазақ тіліне
деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру, оларға эстетикалық, патриоттық
тәрбие беру.
Сабақтың түрі: теориялық
Оқытудың әдістері мен әдістемелік амалдары: сұрақ-жауап, түсіндіру, талдау
Көрнекті оқу құралдары мен техникалық құралдары: Ақынның суреті, деректер,
мәліметтер
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі:
Оқушылармен амандасу
Оқушылардың сабаққа даярлығын, оқу құралдарын тексеру.
Дәрісхана даярлығын тексеру. Оқушыларды түгендеу.
2. Өткен тақырыпты тексеру:
1. Аннотациялық талдау
2. Үй тапсырмасын пысықтауға бірнеше сұрақтар қою.
3. Абай мен Шәкәрімді салыстыру
3. Жаңа тақырыпты түсіндіру:
Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін
жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпеев 1858 жылы қазіргі Павлодар облысының Баянауыл
ауданы өңірінде Найзатас деген жерде туған. Ол жасында ауыл молдасынан дәріс алады.
1870 жылдары Хамеретдин хазіреттің медресесінде, одан кейін Бұхарадағы Мірараб
медресесінде білім алған. Ақын ауыз әдебиеті нұсқаларымен жас кезінен бастап танысып,
халықтық жыр-дастандарды жаттап өскен.
Болашақ ақын өзінің алғырлығын, сөз өнеріне бейімділігін жастайынан-ақ танытады.
Ақындық жолға бой ұруы, алғашқы шығармашылық қадамы 15 жасында басталғанын
Мәшһүр шайыр былай баяндайды:
Айырылдым дәл он бесте ақыл – естен,
Жабысып бір дауасыз ауру төстен....
1875 жылдан бастап ол оқытушы бола жүріп «Дала уәлаяты» газетіне хат-хабар,
мақала жіберіп тұрады. Сөйтіп ел арасына кеңінен таралған әрі ақын, әрі газет тілшісі
Мәшһүр атанады.
Мәшһүр Жүсіп 1887 – 1890 жылдары Орта Азияның Самарқан, Тәшкен, Бұхара,
Түркістан секілді қалаларында болып, білімін жетілдіреді. Араб, парсы тілдерін үйреніп
Шығыстың классикалық әдебиетімен жете танысады. Ол осы кезеңдерде белгілі шығыс
зерттеушісі, фольклоршы В.Радловпен танысып, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап
бастыру жұмысымен айналысады.
Мәшһүр Жүсіп 1907 жылы Қазан қаласындағы Хұсайыновтар баспасында «Хал-
ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз» атты кітаптарын бастырып шығарады.
Ақын бұл кітаптарға енген шығармаларында қазақ халқының бостандық аулы,
тәуелсіздікке ие болуы, ел ішінде мектеп, медреселер ашу, жер мәселесі, сөз бостандығы
сияқты өзекті мәселелерді көтерді. Халық арасына өнер – білімді тарату, халықты
алдыңғы қатарлы озық елдер қатарына көтеруді көксеп, ел ішіндегі парақорлық пен
пайдалкүнемдік секілді келеңсіз жайларды өткір сынға алды.
Ақын шығармашылығында ағартушылық сарын оның поэзиялық туындыларынан
айрықша байқалады. Мұнда ол өз заманының тұрмыс тіршілігіне назар аудара
отырып,адам бойына кездесетін теріс қасиеттерді айтады. Мысалы, «Адам екі түрлі» атты
өлеңі:
Бір адам бар өрік, мейіз ағаш сықылды,
Жемісінен дүние жүзі баһра алады.
Бір адам бар терек ағаш сықылды,
Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды. – жақсылық пен жамандық жайында
адамның мінез құлқындағы қасиеттері туралы сөз қозғайды. Адамгершілік мәселелері
туралы өлеңдері: «Жалқаулар туралы айтқаны», «Кедей болады кері кеткен ұйқысы мол»,
«Жеткізер, Құдай пенде қылса талап».
Халық пен заман туралы, өз өмірі жөніндегі терең ойлы шығармалары :
«Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлеген сөзі», «Ақ қағаз, қалам, сия,...», « Ырықсыз
жоқ нәрсеге ерінесің» т.б.
«Сарыарқаның кімдікі екендігі » еңбегінде қазақ өз жер суынан айырылып,
патшаның отаршылдық талауына түскені туралы, ата қоныс жайында айта келіп, 500-600
жыл бұрынғы қазақ тарихын әңгімелейді. Осы жер үшін елін қорғаған батырлар туралы
айтады. Олар: қаракере Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек,
Шақшаұлы Жәнібек.
Ғұмырнамалық туындылары: «Мәшһүрдің қырық алта жасында сөйлеген сөзі»,
«Мәшһүр атты қалай алғандығы туралы», «Мәшһүрдің алпыс сегіз жасында сөйлеген
сөзі», «жетпіс үш жасында сөйлеген сөзі».
Ақын шығыс қисса дастандары мен мысал өлеңдерінен үлгі алды. Сол мақсатта
жазылған дастандары мен мысал өлеңдері бар .Мысалы: «Баяннама», «Ғибратнама»,
«Шайтанның саудасы», «Гүлшат Шеризат»т.б.
1-тапсырма: «Шайтанның саудасы » өлеңін мәнерлеп оқу,мазмұнын түсіндіру, талдау.
Бос сөзді ауызға алып айтпаймыз біз,
Ынсапты шын құлақпен тыңдаңыз сіз.
Базарға жұрт жиылған келе жатқан
Лағынға жол үстінде ұшырапты кез.
2-тапсырма: Өлеңді құрлымына қарай талдау
Биге- пара, байларға – өсім болды,
Бой тартқан, адамдықтан бар ма қашан?
«Сен кімнен қорқасың ?» деп жел береді,
«Кісі жоқ қой дейтұғын, жұртты басқан » – ел ішіндегі парақорлық пен пайда күнемдік
секілді келеңсіз жайларды өткір сынға алды.
3-тапсырам
«Инсерт жүйесі»
Білетінім
Мен үшін
жаңалық
Таңқалдырды
Білгім келеді
«Хал – ахуал»,
«Шайтанның
саудасы» атты
өлеңдердің авторы
Мысал өлеңдер
мен дастан
авторы екенін
Ақын әрі газет
тілшісі екендігі
Ұрпағы туралы
4- тапсырма
«Концептуальдық кесте»
Кейіпкер
Өмірге қызығушылығы
Кейіпкерге берілетін баға
Үкілі
Ыбырай
Өмірге құштарлығы жоғары,
дүние танымы кең, өнерді
қатты бағалап, сүйе білген
Сан қырлы өнер иесі, елінің
ән өнерін биікке көтерген, өте
дарынды сері, ұлтжанды
азамат, дала артисі
Ой толғаныс: Эссе жазу.
«Мәшһүр Жүсіп -көсемсөзші »
4. Жаңа тақырыпты бекіту:
1. Ақынның өмір сүрген жылдары?
2. Мәшһүр аталу себебі неде?
3. Мәшһүр кім? (жазу)
5. Үйге тапсырма беру. Н. № 1 132-136 беттер
Шайтанның саудасы
Сөз қылып жаза бердім жоқтан-бардан,
Далаға от жақтырдым қалап қардан.
Бір нақыл, жұртқа таңсық жәдігер сөз
Хазірет Ғайса рухолла пайғамбардан.
Бос сөзді ауызға алып айтпаймыз біз,
Ынсапты шын құлақпен тыңдаңыз сіз.
Базарға жұрт жиылған келе жатқан
Лағынға жол үстінде ұшырапты кез.
Қысқа айттым, қылмай мылжың сөзді ұзартып,
Тыңдаушы кетпесін деп жалқау тартып.
Ол малғұн келеді екен жолмен айдап,
Он қашыр, бес есекке жүгін артып.
-Жаныңа шын сөйлесең пайда,-дейді,-
Дінің қатты, құр тілің майда,-дейді.
Сұрады тақсыр Ғайса тұра қалып:
-Барасың,-Лағынға айтты,-қайда?-дейді.
-Сен шықтың тура жолдан асып,-дейді,-
Біздерге жол қисығы нәсіп,-дейді.-
Жалпақ жұрт бара жатқан ду базарға
Барамын мен де қыла кәсіп,-дейді.
-Топыраққа бас ұрмаймын деп қылып ар,
Бұрынғы дәуреніңе сен болдың зар.
Басқа жұрт тері-терсек, жүн сатады,
Сататын, малғұн, сенің не пұлың бар?
-Жүгім бар, көрмеймісің, он бес көлік,
Келемін айуанға артып екі түлік.
Жұрттың тыныштық, бүтінін ойламаймын,
Саламын көп бас қосқан жерге бүлік.
-Қашырды, есек пенен танып тұрмын,
Өтірікті шындай қылдың, нанып тұрмын.
Біле алмай артқан жүгің не екенін,
Тамаша айран-асыр қалып тұрмын.
-Артқаным бір есекке ылғи жалған,
Жалғанда өтірік жоқ бұдан қалған.
Нанбасаң, еріп бірге, көр көзіңмен
Базарға қызығымды қалай салған.
Жүгім бар бір есекте - мікір-хайла,
Мұнымен келтіремін үлкен пайда.
Бір тиынға он тиын пайда аламын
Көптің басы қосылған жиын жайда.
Күншілдік - бір есекке тиеп артқан,
Жібек, кендір арқанмен буып тартқан.
Базарға бұдан бұрын көп барғанмын,
Жерім жоқ бұл саудамнан залал тартқан.
Артқаным бір есекке өңкей зорлық,
Есепсіз мал табамын қылмай ұрлық.
Мен алмай, оның малын кім алады,
Иттер бар көріп жүрген малдан қорлық.
Пайдасыз бос орынға жүрмейміз тек,
Көрінген бір жерім жоқ ешкімге тек.
Мастанып, артқандықтан тәкаппарлық,
Жүре алмай бара жатыр мынау есек.
Естумен тақсыр Ғайса таң қалады,
Көзбен көріп, көңілмен аңғарады:
-Киер киім, ішер ас, тамақ емес,
Керек қып бұларыңды кім алады?
-Базарға айдап барып салам қатар,
Алдымен жетіп келер алыпсатар.
Түк қоймай өтірігімнен талап алып,
Ол да алдар көрінгенді, дәмін татар.
Көтерме өтірікпен менен алған,
Олар да бар әлінше сөйлер жалған.
Кім болса бұл заманда сол әкетер,
Қор болып қашан өтірік жерде қалған.
Білмейді ешкім менің улығымды,
Майлықпен көріп бірдей сулығымды,
Қатынның ең жаманы, ит ап кетер,
Талаумен мікір-хайла, қулығымды.
Закон жоқ жерде мұны қалдыруға,
Бұларға өзім ерікті алдыруға.
Білмейтін дәнемені жаман ұстар,
Мікірмен алдар байын нандыруға.
Базарға алып барса, не қалады,
Қараумен әр нәрсеге көз талады.
Білетін күншілдіктің қадір, құнын
Оқыған көп оқуды молда алады.
Шаршарсың, базар барсаң, басың қатып,
Сөйлеп тұр өз білгенін әркім шатып,
Жұрт билейтін ұлықтар таласумен
Алады зорлығымды пұлға сатып.
Неге болыс болады малын шашып,
Қашан болып шыққанша жанталасып?
Текке тиын біреуге кім береді,
Зорлықпенен алмаса, үкімі асып.
Қарсы келсе бетіне, басын шайнар,
Құнсыз, бұлсыз кедейдің соры қайнар.
Өзі апарып ұлыққа тығар малын
Ішпес, жемес, шық бермес Шығайбайлар.
Біреу ұн, біреу пұттап май алады,
Біреу қой, біреу тайынша, тай алады.
Тәкаппарлық жүгімді қалтасы мол
Жетілген надандыққа бай алады.
Томпайтып қалтасына жүрген сыймай,
Беруге ешбір жанға көзі қимай,
Алған соң тәкаппарлық сатып менен,
Дүрдиер өз үйіне өзі сыймай.
Бай біткен болғандықтан қара бауыр,
Арқасы ер салмастан болар жауыр.
Не айтып, не қойғанын білмес өзі,
Тырнадай өзіне өзі болып ауыр.
Сиырдай қатып жүрер дәл болған құрт,
Көмейде жоқ, бос сөзбен толтырып ұрт.
Желбірер ентігумен екі танау,
Семіз деп құр көрумен айтсын деп жұрт.
Жүргенін білмес өзі батпақ саздап,
Үлкендік айтып қояр аздап-аздап,
Арлан тазы бұтындай бұлтиюмен,
Едірейіп екі көз шыға жаздап.
Ғайса айтты: - Тоқта, малғұн, болды, - деді,-
Айтқан сөзің құлаққа қонды,-деді.-
Апарып оны қайда өткізесің,
Он қашыр тиеп артқан пұлды?-деді.-
Бұл күнде тіліңді алған жас пен кәрі,
Азған жұртқа тура сен бір ем, дәрі.
Жүгің не он қашырға артып алған,
Немене толып жатқан соның бәрі?
-Ол бір жүк шиыр емес, соны, - деді,-
Бұлардан он есе артық құны, -деді.-
Бұл жерде алушы жоқ, шаршамаймын,
Өткізіп қайтқанда айтам оны, - деді.
Мұнымен шайтан дағы базар барды,
Он бес көлік жүкпенен топты жарды.
Лезде апа-сапа қылды бәрін.
Ұйқы-тұйқы көбейтіп дауды-шарды.
Алдынан алушылар даяр жетті,
Қолдан қолға түсірмей, талап кетті.
Қайтқанда тағы ұшырады рухоллаға,
Мән-жайын саудасының баян етті:
-Бес есек өзді-өзінің орнына өтті,
Жүк еді он қашырда бір ретті.
Артқаным бәріне де тамиғ еді,
Біреуін тілеушілер талап кетті.
Иініне ала қоржын салған алды,
Қайыр сұрап жұрт тиышын алған алды.
Пірге қол берген сопы, бірәдарлар,
Жұрттан пұл жинап, қажыға барған алды.
Бір қашыр жүк бәріне түгел жетті,
Тоғызы өтпей, біраз тентіретті.
Қожа, молда, ишандар елді жеген,
Дағдарып тұрған шақта солар жетті.
Ақсақал, қажы, қожа саттым шалға,
Бейнетпен мал таппаған жүріп жалға.
Қожа, молда көтеріп алды бәрін
Еңбексіз тапқан жұрттан тегін малға:
«Біз үйде қалай шыдап жатамыз,-деп,-
Мұны алсақ, қарық олжаға батамыз,-деп,-
Шайтаннан көтерме алған бұл тамиғты
Қыдырып үйден-үйге сатамыз»,-деп.
Бұл пұлмен бірі мешіт салмақ болды,
Бірі мүлгіп ишан боп қалмақ болды.
Біреуде шай, біреуде ет қайнаттырып,
Жұрттан пайда шығарып алмақ болды.
Олардың және айтайын қылған ісін,
Бұлдайды кейбіреуі көн терісін.
Бас-басына бір мүсуәк омырауында,
Егер өткір қылуға тамиғ тісін.
Басына дағарадай сәлде салды,
Жұрт қоршап, «ой, тақсыр» деп ортаға алды.
Түлкінің құйрығындай бұлаңдатып,
Құйрығымен сәлденің тапты малды.
Тәспіні жыбыр-жыбыр серпіп тастап,
Надандық қисық-қыңыр жолға бастап,
Онысы - жерге шашқан бидай, тары
Торғайды келу үшін торғай бастап.
Бұлардың қылған ісін қылмайды ұры,
Құйылған кеудесіне шайтан қоры.
Мол қылып жайнамазды жайып салып,
Алғуам, кәл һауамға жайған торы.
Мал табу бәрінің де болып қасты,
Мал сойғыш, мырза атанып қазан асты.
Жұрттың басын шынжырлап айналдыру
Мақсаты сол, мойнына құран асты.
Тамиғ үшін түгелдеп қару-жарақ,
Наданға жасап алып бұдан арақ,
Тамиғтың тырнауышы болсын деп сол,
Қажы барып алып келген сақал тарақ.
Қапшығын қайыршылық тоқып алған,
Өнер жоқ бұлар білмей қапы қалған.
Жұрттан зекет алуды дұрыстауға,
Байлар бала оқытты жиып жалған.
Бір табақ ет пенен шай беріп пара,
Үміті сонда қылған бір-бір қара,
Жүзіқараның айтам деп арсыздығын,
Қылмайын ақ қағаздың жүзін қара.
Шайтаннан, қылды сауда, көтерме алып,
Орнына бұлар жүрді, шайтан қалып.
Басында бақ, үйінде дүние мол,
Алдына жүздеп, мыңдап малын салып.
Байқамай жазып өттім бес-алты жол,
Еркіме қоймаған соң қызығып қол.
Ақ қағаз, қара сия басын қосып,
Түсірдім жұрт көзіне, риза бол.
Дін қайда осы күні, ғылым қайда,
Тұрған жоқ анық көңілім бір Құдайда.
Лақ пен тоқты алам деп жүрген жаннан
Ойлайсың тиеді деп кімге пайда...
Дүниеден қалған жан жоқ аяп күшін,
Қайраумен шықыр-шықыр отыз тісін.
Айт, тауып, жастанайын босағасын.
Молданы бала оқытқан Құдай үшін.
Айтсаң, тілді алмайды қатын, бала,
Енді мұны айтамын кімге ғана?
Өзіңді «жынды» дейді, «шайтан» дейді,
Не қылсаң, өзің қылдың, Хақ Тағала.
Бет алдына мен лақтым, ауыз бақпай,
Бетімді жіберген соң ешкім қақпай.
Хақлықта, туралықта тұрамын деп,
Жалғанда жалғыз қалдым жанға жақпай.
Ежелден болып өстім байларға өш-қас,
Қожа, молда, ишандар - бәрі бір бәс.
Қатын-бала солармен бәрі бірге,
Далада қалған жалғыз мен - тесік тас.
Тас едім жергілікті Құдай тескен,
Жалғанда жан емеспін көңілім өскен.
Белгісіз не боларым болдым бір жан.
Кісі боп бір жерім жоқ көзге түскен.
Ел озып шықпасам да өзім қырға,
Айтқан сөзім құлаққа болды сырға.
Сусынын қандырарлық болдым кеңес
Еділ, Жайық, Ертіспен, Шу мен Сырға.
Деймісің тесілген тас жерде қалар,
Шамшырақ Хақ жандырған саулап жанар.
Асыл, жасық екенін білмесе де,
Желекке тағу үшін біреу алар.
Дүниеде көрдім бәрін не барқатты,
Бес жаста қалам ұстап, жаздым хатты.
Ат беріп, ақша беріп шашқаным жоқ
Жүзіне жалған дүние Мәшһүр атты.
Бұл атты жоқтан бар ғып Тәңірім шашты,
Сөзімді жұрт сырға ғып құлаққа асты.
Бойтұмар басқаларға болған сөзім
Өзімді қылмас тіпті аяқ асты.
Мен өзім өз-өзіме уанамын,
Ләйлі жоқ, қоржын да жоқ - диуанамын.
Көрінбесем, Иләһи, көрінбейін,
Ешкім керек қылмаса, қуанамын.
Скачать материал

Начальная школа - еще материалы к урокам: