Ученики на Учителя.com


Шагаавысты байырлаалы

Чоон-Хемчик кожуун
Теве-Хая ортумак школазы
«Шагаавысты
байырлаалы»
деп Шагаа сценарийи
Куусеткен башкы: Теве-Хая ортумак школазынын
тоогу башкызы Тюлюш Ч.Т.
Теве-Хая – 2019ч.
Сорулгазы:
1. Шагаа байырлалынын тывылган тоогузун дамчыдары;
2. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга ынак, хумагалыг болурунга; ада-
иезинге, огбелеринге хундулээчел, ог-булезинге камныг, эки-бакты ылгап
билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;
2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр,
тывынгыр чорукка ооредири;
3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгыш-йорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас-
чугаазын сайзырадыры; ог-буле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.
Дерилгези:
Ыт биле хаван чылынын чуруктары, кадак, артыш, тос-карак, суттуг шай бажы, аъш-чем,
Ыт база Хаван чылдарынын дугайында состер; Шагаа дугайында состер.
Башкы:
Аа суду – ие кижинин чаш толду чырык чер кырынга бодарадып каарга эмиинге
дужуп келир эн баштайгы суузуннуг суду. Чаш тол чырык чер кырынга торуттунгеш, бир-
ле дугаарында ол аа судун эмгеш, сегип, быжыгып келир. Аа сдун эммээн толду диргизип,
кадыкшыдып, остуруп алыры ындыг амыр эвес. Ынчангаш кандыг-даа дириг амытан
чырык черге торуттунгеш авазыны аа судун эмер ужурлуг. Чуртталганын судалы оон-на
эгелээр.
Шаг-уе база ындыг. Уе-шаг онар-донар уелерлиг болгай. Шаг-уе база эгелиг, ол
дээрге Шагнын аазы – дыр. Аа чылыы - биле амыдыралды диргизер. Ынчанганда «Шаг -
аазы» шагаа найырынын аагы болганы ол деп кырганарнын тоогуден дыннап, дамчыдып
келген созу бар.
Ак-кок дээрлиг, байлак Тыва чуртка
Аяс дээрлиг, хаяалыг эртенде
ыт чылды аалынче удевишаан,
хаван чылын уткуулунар!
1-ги оореникчи йорээл чугаалаар:
Эрги чыл сен эки чолду
Эктивисти ажыр шаннадын
Байырлажып удеп тур бис,
Байырлыг чылым байырлыг!
Чаа чылым, Хаван чылым
Сагыш ышкаш моорлап келдин.
Чаа чылым амыр-ла бе!
Ажы-толге башкыларга
Аас кежиин шаннап келем.
Ада-ие чонувустун
Ажыл-ижи будуп турзун!
Азыраан мал менди турзун,
Ажы-толу мандып турзун!
Аас-кежии, курай-курай!
Амыр-тайбын, курай-курай!
2-ги оореникчи йорээл чугаалаар:
Келир чаа чыл – хаван чылы
Кежик чолду хайырлазын!
Эртип турар эрги чылым
Эртинезин хайырлазын!
Аас-кежик бээрлезин,
Амыдырал чаагайжызын!
Аарыг, халап тайлып турзун,
Амыдырал тодуг болзун!
Дайын-чаанын чепсектери
Дазылындан хуюкталзын!
Ортемчейнин диптеринге
Оорушкулуг тайбын турзун!
Ажы-толдун келир ойу,
Аяс дээр дег, чырык болзун!
Ажы-толум, Бугу чонум
Амыр-ла, амыр! Чолукшуулу!
Келген ада-ие болгаш , аалчылар-биле чолукшуур, шупту бот-боттары-биле чолукшуур.
Кадакта шайны куткаш сунар.
Башкы:
Бойдустун-даа, назыннын-даа
Болчаан ойун кым-даа ойбас.
Эрги чылды чалаалынар
Эрткен оруун дыннаалынар!
Эрги чыл ыт чылы:
Экии! Амырган-на, чонум!
Эрткен чылын чаш оол келдим
Ам бо шакта чарлып тура,
Адак аартап, кырый бердим
Эрткен чылдын тоогузун
Эргий коруп корунер даан.
Класста оореникчилеривис кайы-хире ооредилгелиг, идепкейжи, тывыштыг, ажыгыр
болганын тодарадып, клазывыстын школа, хоорай иштинге ажылын тунеп, тергиинерни
шаннаар.
Эрги чыл:
Ашак-кадай улустарнын
Ажы-толу топтуг болзун!
Ок-бижек, алгыш-кырыш,
Олчаан борта хооржуттурзун!
Аас-кежик, найырал, иш
Ашпас хун бооп монгежизин!
База катап душкужеге,
Быйырлыг че, ажы-толум!
(Чонга могейгеш эрги чыл чоруптар).
Башкарыкчы:
Хаван чылы моорлап олур
Чаа чылды чалаалынар!
Идик-хепти кактанынар,
Ижин-хоонну сергединер!
(Ажы-тол, аалчылар даштын харга хептерин кактай туткулаар, аяннаныр. Ол уеде Чаа чыл
келир).
Чаа чыл:
Эки менди, амыргын-на , чонум!
Эл-хол болуп душчуулунар.
Эрткен чылдын артырып каан
Эки чуулун сайзырадыыл!
Арын-нуурну хуюктап кээр
Артык чандан хосталыылы!
Кылык Кижи оожургазын!
Кырган кижи дыштыг орзун!
Нугул хоптар унмес болзун,
Унер унущ сагланназын!
Аныяктар кырганнарга
«Ада, ие» дижир болзун,
Улгатканнар чалыыларны
«Уруум, оглум» дижир болзун!
Бак-ла чуве ынай турзун,
Бай-ла чуве бээр турзун!
Курай! Курай!
Башкарыкчы:
Чаа чылдын чаражын аа,
Чаагай агаар тыныш аштаар.
Хоглел-хогнун магалыын кор-
Хорек, чурек сергеп келир.
Байырлалдар уезинде,
Баштак, хоглел устур эвес,
Огбелернин ырларындан
Откут кылдыр бадыраалы!
Моорейлиг оюннарже
Моону-биле кирээлинер!
Шайлап-муннеп хоорежинер,
Чаглыг эъттен чоогланар!
Чылывыс-ла чаагай болзун!
Чаа чыл-биле! Шагаа-биле!
Тус-тус удуртукчуларнын аайы-биле моорейлиг оюннарны, маргылдааларны
эрттирер (тевек, шыдыраа, чинчи чажырары, тывызыктажыры, узун тыныш
моорейи,…)
Тыва чонум чанчылдары
Тывызыксыг аажок чараш
Шаандан тура чанчыл болган
Шагаа деп бир байырлал бар.
Шагаа дээрге тыва чоннун
Чаагай сузук чанчылы-дыр
Айнын чаазын, хуннун эртенин
Алгап йорээн байыры-дыр.
Ава ( баш бурунгаар бир ава-биле сумележип , чагып лыр):
Хуун судум тос карактап
Кудай дээрже оргип тур мен
Эки чуве эглип келзин
Эрбенниг чуул ынай турзун!
Оран тандым оршээ,
Одум козум оршээ,
Арга чонум менди чаагай,
Аш-чут корбейн.
Амыр менди бодаразын, оршээ.
(Артыш-биле холаан судун дорт чукче чажар).
Уругларга шагаа хуну
Уттундурбас байырлал-дыр
Улуг улус ону деткип,
Улам солун болдурунар.
Башкарыкчы: уруглар 2 болукке чарлып алыр (2 команда).
Унген чаа чыл хаван чылы
Ууле херээ будурер болзун!
Уутунмас буян кежикти
Улус чонга шаннаар болзун!
Садыгларга бараан-сараан
Сагышта дег элбек болзун
Ажы толдер кадык болзун
Аас-кежик бээр-ле турзун!
Бирги морей: «Йорээл состер».
Шагнын соолгу эргилдези
Чыккылама кышты солуур
Чырык чаагай кыштын бажы
Шага хуну унуп келди.
Тывызыктап, тоолдажып,
Дызырадыр танцы теп,
Чанчыл болган шагаавысты
Салгакчылар улап чор бис.
Башкарыкчы: Тывызыым дытта
Тоолум дошта. (Диин, балык).
Ийиги морей: «Тывынгырлар кайда силер?»
1) Ак теве он ийи бодаган торээн (чыл, 12 ай)
2) Дорт алышкы, дорт чузун (чылдын 4 уези).
3) Чыжыр алдын ковайды, чымыш бажын дуйметти (дан адары, хун унери).
4) Хопчу кадын ходуш диди, кожаларда чалчырт диди (ала-сааскан).
5) Ак-кара чузуннуг, алдан дорт хонаштыг (шыдыраа).
6) Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).
7) Дорбелчин боттуг, дорт чузун малдыг (кажык).
8) Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чугак хептиг чарашпай, чугаазы чок
чарашпай (ойнаар-кыс).
9) Дырап, шиглеп салыр кужум, дыннап, сурап чедер аалым (тывызык).
10) Алдын холдун отрузунда адыр сандан 12 будуктуг, будук санындан 30 кушкаш,
кушкаш бурузунун аксында 24 тараа (12 ай, 30 хонук, 24 шак).
11) Дожек алдында догден сарыг (тош чаа).
12) Борбуякка куткан ышкаш
Борбак талга аскан ышкаш
Кергиекке куткан ышкаш
Кезек талга аскан ышкаш чуу-дур?
13. Дээринге чоруур аъдым
Дембилдейлеп ырлаар аъдым
Кудайынга чоруур аъдым
Кударадыр ырлаар аъдым Чуу-дур?
Башкарыкчы:
Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда
Дужуп бербес болгай силер
Дургеденер келинерем
Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?
Ушку морей: «Дурген чугаа, узун тыныш».
Дурген-дурген дурген чугаа
Чугаалаза шуут солун
Солунназа соон бодаар
Бодаарлаза боду эрес
Эрестезе эвилен-даа
Эрнин эри чораан дижир.
1 бала, 1 курут, 1 чарын…..
Дортку морей: «Улегер домактар».
Улегер домакта нугул чок
Уер сугда балык чок.
Дээр-ле болгай ада-иелер. Ам болза улегер домактардан салыптар бис бе?
1. Чечен менде чечек черде
2. Ада тоогузу алдын, ие тоогузу монгун.
3. Октаргайнын иези-хун, кижинин иези-чер.
4. Адын камнап чор, адан сактып чор.
Башкарыкчы: Чечен-мерген оолдар –кыстар, чеченнежип коржур бис бе?
Бешки моорей: «Чеченнер моорейи».
Бир деп чул?
Бир коргенин уттур бе?
Ийи деп чул?
Ийи холдап тутканын салыр бе?
Уш деп чул?
Уш мыйгак
Дорт деп чул?
Дорт мочу.
Беш деп чул?
Беш салаа-биле чунун-даа кылгайла.
Алдыгы морей: «Тевек тевери».
Шага хуну моорейлиг
Адыш чарыш маргылдаалыг
Чадан адаал, багдан кагал
Адааннажып тевек тевээл.
Тевектезе тергиин-не мен
Дескешпес, бырашпас сен
Ийи будум меннип турда
Илдик турбас чуве-дир ол.
Чедиги морей: «Кожамыктар».
Кожамыкка кончуг-ла бис
Кожа дыртып салыр-ла бис
Кончуг чараш оолдарнын
Кожазы бис соседи бис
Алдын, монгун сыргаларлыг
Чараш кыстар школада
Алыс бодум шинчилезе
Угааныглар школада
Кожамыктап ырлапкан дээш
Кочулай-ла бербес силер
Ыры-шоорга ынак болгаш
Кожа тыртып ырлай бээр бис.
Чанар кушта сайлык чараш
Чавагалыг кыстар чараш
Келир кушта хектер чараш
Кежегелиг кыстар чараш
Черим- чуртум оолдары
Четче-дир бе, менди-дир бе?
Кедээр дээрде шолбан сылдыс
Ору тур бе, куду тур бе?
Оолдар -устуу аалдын уруглары:
Туу турар машинанын
Дугуюннун улуун але
Туу турар уругларнын
Тухизинин чыдын але
Алдын дулгуур оолдары
Аажок-ла эрес оолдар
Ачыр-дачыр тутчуп болза
Оске оолдар ында-ла каар.
Кожамыктап ырлапкан дээш
Кочулай-ла бербес силер
Ыры-шоорга ынак болгаш
Кожа тыртып ырлай бээр бис
«Кым мурнай тыварыл?»
1. Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске,
инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.
2. Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).
3. Кажык оюннун хевирлерин адаар:
1. Дорт берге (4 чузун мал дужурер)
2. Чыттырып адары
3. Аът чарыштырары
4. Кажык адары
5. Бодалажыры
6. Дужуруп кагары.
4. Кижиде 3 бай бар: ажы-толу, эртем-билии, мал-маганы.
5. Ыдыктыг 7 деп санга: «7 катап арыгланыры».
5.1. Сан салыры
5.2. Чажыын чажары
5.3. Йорээл кылыры
5.4. Чалама баглаары
5.5. Артыш-шаанак биле айдызаныры
5.6. Ак харга андаштаныры
5.7. Чолукшууру.
6. Эр кижинин 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.
7. Эр кижинин 3 каазы: боргу, куру, идии.
8. Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?
9. Тос чузун малды адаар: инек, хой, ошку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.
10. Ижин кырындан чем? (чореме).
Тос ужурлар деп чул?
1. 9 аржаан: артыш, шаанак, агы, канны, шиви, чойган, кодан-хавы, пош, суг.
2. 9 дээр.
3. 9 эртине.
4. 9 сыртык: уруг сыртыы, чоок сыртык, орун сыртыы, алгы сыртык, идик
сыртык, чен сыртык, эзер сыртык, ожун сыртык, даш сыртык.
5. 9 сузук:
5.1. Эртенги шайны унген хунче чажары
5.2. Унген айже 1 катап чажыг чажары
5.3. Эр кижинин хем бажынга чажыг чажары
5.4. Дээрже чажыг чажары
5.5. Ырак-узак орук чоруур дээнде чажыг чажары
5.6. Оран делегейже сут чалбарыы
5.7. Кат-чимис унер, ан-мен турар тайгаже чажары
5.8. Айнын чаазында чажыг чажары
5.9. Ада-огбе чуртунга чедип келгенде чажыг чажары.
Туннел сос.
Башкы:
Тыва чон Шагаага куску дужут ажаалдазындан-на эгелеп белеткенип эгелээрлер.
Шагаада чиир чеминин дээжизин шыгжап белеткээш, соок душпээнде хоюн догергеш
эъдин Шагаага чедир шыгжаарлар. Байырлалда кедер идик-хевин база баш удур белеткеп
алырлар.
Шагаа байырлалы эгелээринге чедир каш хонук бурунгаар аалдын ишти-даштын,
кижилер идик-хевин аштап-арыглап алырлар. Оон соонда аъш-чеминин белеткелинче
кириптерлер: манчы-хуужуурун кылып, изиг-ханын догерерлер. Эн кол черни суттен
кылган чемнер ээлеп турар. (сут, суттуг шай, хойтпак, курут, быштак, саржаг, ореме,
ааржы).
«Шагаавысты байырлаалы»
Деп ажык кичээливис моон-биле доозулду. Байырлыг менди-чаагай!
Скачать материал

Обществознание - еще материалы к урокам: