Применение ТРИЗ технологии в обучении математике
Министерство образования и науки Республики Казахстан
АО «Национальный центр повышения квалификации «Өрлеу» Филиала АО
«НЦПК» «Өрлеу» «Институт повышения квалификации педагогических
работников по Акмолинской области»
Статья по теме: «Применение ТРИЗ технологии в обучении
математике»
Абдрахманова Р.Т.
тренер Центра уровневых программ
филиал АО «НЦПК «Өрлеу»
«ИПК ПР по Акмолинской области»
Кокшетау, 2018
Математиканы оқытуда өнертапқыштық тапсырмаларды шешудің
теориясын қолдану.
Абдрахманова Рысты Темиртасовна
Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы
«Ақмола облысы бойынша ПҚ БАИ
ДБО тренері
«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,
ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында»
(Н. Ә. Назарбаев).
Бүгінде әлем Төртінші өнеркәсіптік революция дәуіріне, технологиялық,
экономикалық және әлеуметтік салалалардағы терең және қарқынды
өзгерістер кезеңіне қадам басып келеді. Қазіргі таңда білім беру жүйесінің
барлық сатыларының алдында тұрған көкейтесті мәселелерінің бірі білім
сапасын арттыру, оның әдістемесін жетілдіру жас ұрпақтың тұлғалық
дамуына қолайлы жағдай жасау. Осыған сәйкес бүгінгі күн талабы —
баланың ақыл-ойын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік
қасиеттерін қалыптастыру, тілін дамыту, заман талабына сай оны жүйрік етіп
тәрбиелеу.
Қоғамның заманауи даму сатысында инновациялық үдерістер, бірінші
кезекте, баланың әлеуетті қабілеттіліктерін ашудың деңгейі білім беру
жүйесіне әсер етеді. Инновациялар бала тұлғасына, оның қабілеттіліктерін
дамытуға бағдарланған педагогикалық практикада қолданылатын жаңа
әдістерді, нысандарды, құралдарды, технологияларды анықтайды.
Қазақстанның заманауи даму сатысында білім беру үдерістерінде
педагогтардың назарын балалардың шығармашылық және интеллектуалдық
дамуына, эмоционалды-еріктік және қозғалыс аясын түзеуге бұра отырып,
білім беру мазмұны күрделене түсуде; дәстүрлі әдістердің орнын баланың
танымдық дамуын белсендіруге бағытталған тәрбие мен оқытудың белсенді
әдістері басуда.
Қазақстанның заманауи білім беру саясатының білім беру
парадигмаларының ауысуымен, жаңа педагогикалық технологияларға
өтуімен сипатталуы, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың дара-
шығармашылық нысандар мен әдістерге бағдарлануы мектепке дейінгі білім
беру жүйесіндегі тәрбиешілері мен педагогтарының инновациялық
әдістемелік қызметінің маңызын арттырады.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелірінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны
қолдануға, педагогикалық процесті кез-келген үлгімен, тіпті авторлық
үлгімен құруға мүмкіндік береді. Сексенінші жылдардың аяғында елімізде
ғылыми және педагогикалық бағыт ретінде ӨТШТ (ТРИЗ) педагогикасы
енгізілді.
ӨТШТ -педагогика қызметі әр түрлі салалардағы күрделі мәселелерді
шешуге дайын шығармашылық тұлғаның логикалық ойлауын
қалыптастыруға және тәрбиелеуге бағытталған. Проблемалық оқытудың
белгілі әдістерінен айырмашылығы - өнертапқыштық проблемаларды шешу
әдістерін құру саласындағы жинақталған әлемдік тәжірибе. Әрине, бұл
тәжірибе педагогиканың мақсаттарымен қайта қаралып, келісілді.
Өнертапқыштық проблемаларды шешу әдістері бойынша, ең алдымен,
ӨТШТ шеңберінде әзірленген әдістер мен алгоритмдер; сондай-ақ миға
шабуылдау, морфологиялық талдау, фокальды объектілердің әдісі сияқты
танымал әдістер.
ӨТШТ мұғалімдерінің шығармашылық дағдыларын дамыту үшін білім
беру өнертапқыштық қоры және ғылыми міндеттер физика, биология,
экология, өнер, технология және бизнес сияқты салаларда жинақталады,
оқушыларға жаңа, өздігінен орындалған шығармашылықты ойлап табуға
мүмкіндік береді. ӨТШТ - өнертапқыштық (шығармашылық, ашық)
мәселелерді шешудің ғылымы. Шығармашылық тапсырмаларды орындау
теориясы адамның шығармашылық мүмкіндіктерін дамытудың жаңа
әдістемесі үшін негіз болып табылады. Шығармашылық мүмкіндіктердің
көріне бастауының себебі — балалық кездегі елестету деңгейінің
жоғарлығымен, балалардың ойлауын танымдық бағытының дамуымен
түсіндіріледі.
Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам
бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани
күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Жұмыстардың қазіргі кезеңінде мектепке дейінгі жастағы балалардың
қарапайым математикалық көріністерін қалыптастыру бойынша проблема
бар: жас ерекшеліктері мектепке дейінгі балаларға математикалық сұрақтарға
өз беттерінше жауап табуына мүмкіндік бермейді. Классикалық білім беру
жүйесінде білімнің, дағдылардың және дағдылардың дамуы басты рөл, бірақ
ең тиімді оқу процесі тек қана қиялға белсенді қатысқан жағдайда ғана
болады.
Осы жағдайдан шығатын жол ӨТШТ технологиясының математика
сабақтарында белсенді қолданылуында өйткені жаңа, ерекше нәрсе жасау
қабілеті балалық шақта, қиял және ойлау сияқты жоғары ақыл-ой
функцияларын дамыту арқылы жасалады. Ал ӨТШТ технологиясы
шығармашылық әлеуетті дамытумен айналысады, бұл қарапайым
математикалық тұжырымдарды қалыптастыруға оң әсер етеді.
Мектепке дейінгі балаға қатысты ӨТШТ тұжырымдамасының
орындалуы - оқытудың шынайылығының принципінде. Баланы тәрбиелеу
үшін мұғалім баланың өз табиғатын, ерекшелігін ескеру қажет. Сондай-ақ,
Выготскийдің ережесі бойынша мектепке дейінгі жастағы бала оқу
бағдарламасын сол дәрежеде қабылдайды, қай жағдайда оның ұстанымына
сай келгендей. Математика сабақтарында ӨТШТ технологиясының ең өнімді
әдістері мен тәсілдерінің бірі Миға-шабуыл - өнертапқыштық міндеттерді
қойып, оларды шешу жолдарын табу, нақты шешімді таңдау.
Әрбір идеяны талдау «жақсы-жаман» бағалауға негізделген, яғни, бұл
сөйлемдегі бір нәрсе жақсы, бірақ бір нәрсе нашар. Барлық шешімдердің
ішінен оңтайлысы таңдап алынады, бұл қайшылықты ең аз шығындар мен
шешуге мүмкіндік береді. Бұл әдіс балаларға қарапайым іздеу арқылы,
жіберіліп алынған проблеманы шешуді іздеуде шығармашылық белсенділікті
ынталандыруға мүмкіндік береді. өмірде үмітсіз жағдайлар болмайтындығын
түсінуге мүмкіндік береді.
«Морфологиялық талдау» - бұл мәселені шешудің барлық ықтимал
фактілерін анықтауға көмектеседі. Балалардағы нысандар берілген тақырып
бойынша көптеген санаттағы жауаптарды беру мүмкіндігін береді. Ойлаудың
ұтқырлығын қалыптастыру, баланың өзгермелілігі қағидасын меңгеру.
«Синектика» - ұқсастықтар деп аталатын әдіс:
а) тұлғалық ұқсастығы (эмпатия) балаға проблемалы жағдайда қандай да бір
нысан немесе құбылыс ретінде өзін таныстыруға мүмкіндік береді;
б) тікелей ұқсастық - білімнің басқа салаларында ұқсас процестерді іздестіру
негізінде;
в) фантастикалық ұқсастық - мәселе сиқырлы ертегідегідей шешіледі.
«Фокальды нысандар» әдісі - белгілі бір объектіге басқалардың қасиеттері
және сипаттамалары «онымен ешқандай байланысы жоқ» өлшенеді. Кейбір
қасиеттер комбинациясының сәйкестігі кейде өте күтпеген, бірақ бұл
қызығушылық тудырады. Бұл әдіс балалардың шығармашылық қиялын,
дамытуға, бір-бірімен байланысты емес, бірінші көзқараста қоршаған
әлемнің түрлі объектілері арасындағы себеп-салдарлық қатынастарды табу
қабілетін қалыптастыруға бағытталған.
«Данетка» - бұл әдіс балаларға пән бойынша маңызды белгіні табуға, жалпы
мінездемелерге сәйкес объектілер мен құбылыстарды классификациялауға,
басқалардың жауаптарын тыңдауға және өздерінің сұрақтарын
қалыптастыруға, олардың негізінде өз мәселелері сұрақтар қойып, ойларын
дұрыс тұжырымдауға мүмкіндік береді.
«Робинзон» тәсілі - қажетсіз заттардың өзін пайдаланудың білігін таба
білуді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
«Жүйе операторы» - баланы өткен, бүгінгі және келешегі бар объектіге
қатысты тәуелсіз ойлауға ынталандырады.
Балалардың математикалық дамуы үшін келесі ойындар өткізілу ұсынылады:
«Жақсы - нашар». Ойыншылардың позитивті немесе теріс ассоциясына
сақталуына алып келмейтіндей нысан алынады және мүмкіндігінше оның оң
және теріс жақтарын атау.
Мысалы, сіз үшбұрышты нысан ретінде таңдайсыз. Балалардың оң
ассоциациясы - үйдің төбесіне ұқсас, тұрақты; теріс - сырғанамайды, үшкір.
«Үштікті таңдаңыз» Үш кездейсоқ сөздің екеуін таңдап, олар үшін не екенін
және олармен қалай қарым-қатынас жасайтынын айтыңыз. Мысалы,
«шеңбер», «төрт», «шағын» деген сөздер бар; балалар ойлайды, бұл ойында 4
кішкене шеңберді машинаның дөңгелегі, қуыршақтардың тарелкалары
ретінде қолдануға болады деп.
Балалар топқа бөлінеді, оларға объектілердің бірі - оның қатысушылары
немесе куәгерлері тұрғысынан белгілі бір жағдайды сипаттау тапсырылады.
Объектінің қасиеттері арасында оны басқа объектілерден ажырататын
және оқиғалар бойынша нақты көзқарастарды анықтайтындарды табу қажет.
Мәселен, орта мектепке дейінгі жастағы оқып-үйренудегі қосу кестесінің бір
бөлігі ретінде бес саны туралы әңгіме жазу.
«Фокус» Мұғалім негізгі нысандарды (1-ден 3-ке дейін) және жетілдіру
тақырыбын белгілейді; ойыншылар ойын белгілерін және олардың
құндылықтарын фокальды нысандардан жақсартуды талап ететін пәнге
көшіруге мүмкіндік береді, яғни. жақсарту тақырыбы бойынша еркін
нысандардың қасиеттерін нақтылау бар.
Мысалы, фокальды нысан таңдалады - піл, жақсарту нысаны - бұл
кәмпиттер. Піл үлкен, сұр, жақсы, күшті (пайдалы). Яғни, тамаша кәмпит -
үлкен, жақсы (дәмді), пайдалы.
«Кішкентай адамдар» таңдаулы құбылыс немесе нысан ойластырып, әрекет
ете алатын кішкентай адамдардан тұрады. Адамдарда әртүрлі мінездер мен
әдеттер бар, олар әртүрлі бұйрықтарға бағынады. Ойын балаларға табиғи
құбылыстарды көруге және сезінуге, объектілер мен жүйелердің өзара
әрекеттесу сипатына, әсіресе кішкентай адамдардың орнына өздерін қойып
көруге мүмкіндік береді.
Жүйелік қатынастарды анықтау үшін ойындар. Кішкентай адамдар
әдістемесі. В: Біздің тобымыздың қандай заттарында тіктөртбұрыштар өмір
сүреді? Д: үстелде, шкафтарда, көйлегімде, еденде (линолиум үлгісінде),
өкшемде. В: 3-санын қайдан кездестіруге болады? D: Аптаның күндерінде,
жылдың айларында В: 5-санын қайдан кездестіруге болады? D: Туған
күндерде, біздің үйлеріміздің нөмірлерінде, саусақтарда, мекен-жайында.
Осылайша, ӨТШТ элементтерін меңгерген балалар өз проблемаларын өзі
және стандартты емес, қарапайым емес шеше алады. Ол шешімдер
қабылдауға және проблемаларды мүмкіндіктерге айналдыруға қабілетті.
ТРИЗ, басқа жүйелер сияқты, дамып келеді. ӨТШТ бүгінгі таңда үш
өзара байланысты бағыттардан тұратын кешен: ӨТШТ, ШҚД (РТВ), ШТДТ
(TРТЛ)
Шығармашылық міндеттерді шешуге және табысты шешуге қабілеттігін
ӨТШТ - классика құралының көмегімен қалыптастыруға бағытталған
ШҚД - шығармашылық қиялды дамыту - жаңа бейнелер жасау үшін қиялды
басқаруға бағытталған. ШТДТ - шығармашылық тұлғаны дамытудың
теориясы - лайықты мақсат қою және оған қарай сәтті өтуді көздейтін
белсенді шығармашылық ұстанымның қалыптасуына бағытталған.
Список используемой литературы:
1. Послание Президента Республики Казахстан, (г.Астана, 10.01.2018)
1.Страунинг, А.М. Программа по ТРИЗ-РТВ для детей дошкольного возраста
«Росток», 1том: Учебно-методиче ское пособие. – Обнинск: Изд. «Принтер»,
200. – 204с.
2. Обучение решению творческих задач в профессиональной подготовке.
Учебно-методическое пособие для студентов, обучающихся по
специальности – Дошкольная педагогика и психология. / Сост. Жуйкова Т.П.,
кпедн, доцент – Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета
им. Н.Ф. Катанова, 2004.- 42 с. Литература:
